Publicaties
DE STENTOR
door Thijs Boelens, 20 april 2023
Te zien in Deventer: Elisabeth Heuff, markante schilder die verstilde Achterhoek van jaren 50 vastlegde
Ze legde het platteland en de bijbehorende menselijke taferelen rondom haar woonplaats Neede op geheel eigen wijze vast: Elisabeth Heuff (1910-1994). Vooral de dagelijkse gang van zaken in de Achterhoek van de jaren 50 komt naar voren in haar schilderijen. Haar werk is tot 18 juni te zien in Brink 16 op de Brink in Deventer.
De tentoonstelling Het platteland van Elisabeth Heuff is georganiseerd door KunstaanZ. Rob de Vries opent de krakende deuren van de voormalige fietsenstalling op de Brink. Net als in het werk van Elisabeth Heuff kun je hier de jaren vijftig nog voelen. Toen een bezoekje aan de markt op de Brink begon en eindigde met het keurig stallen van de fiets in de daartoe bestemde stalling. E-bikes, leasefietsen of scooters bestonden niet. Een keurig rijwiel had je voor het leven en daar diende je zuinig mee om te gaan. Het was allemaal vrij helder in die tijd.
Ondergewaardeerd
De Vries ziet ook de link tussen het pand en de schilderijen die er nu hangen: ,,Het simpele en overzichtelijke leven van het platteland. Ze is niet heel bekend. Elizabeth is misschien wel een beetje ondergewaardeerd. Hoewel er in kleine kring veel waardering is voor haar werk. En steeds meer.”
Ook staat er de schildersezel, haar palet en de stoel waarop ze zat wanneer ze schilderde. Dat maakt dat de kunstenares als het ware zo kan binnenstappen en een nieuw doek kan gaan opzetten. Ze schilderde niet alleen, ze beeldhouwde ook. De tentoonstelling laat ook enkele beelden zien. Kleine schetsjes, studies van schilderijen. Zoals bijvoorbeeld een schets van twee vissersbootjes in Griekenland. Aantekeningen erbij geschreven: ‘Bovenste rand hardgroen, tweede rand steenrood’
Het boerenleven dat is verdwenen
Het boerenleven is het belangrijkste element in het werk van Heuff. Ze legde het vast in een tijd waarin dat in rap tempo aan het verdwijnen was. De tijd stond ook in de Achterhoek niet stil. De kleine boerderijen met gemengd bedrijf maakten plaats voor de grote melkveehouderijen. Ruilverkaveling en mechanisatie maakten het boerenbedrijf efficiënter. Dat de boeren de koeien over de weg van de ene kavel naar de andere dreven, werd een zeldzaamheid. Heuff legde de toen nog stille Achterhoek vast.
Elisabeth Kuylaars, geboren en getogen in voormalig Nederlands-Indië, kwam rond haar 18e jaar naar Nederland en vestigde zich met haar man, huisarts Han Heuff, in Neede. Ze ontmoetten elkaar in het Haagse Bronovo ziekenhuis en belandden midden in de Achterhoek. Voor haar een openbaring. De typische plattelandspraktijk van haar man plaatste haar midden in het traditionele leven van de Achterhoek. Een omgeving die de rode draad werd van haar werk. Het simpele en het alledaagse: een koffiekan met een homp brood, een landschap met een kerktoren, een mand met aardappelen, een vrouw die op haar knieën het land bewerkt.
Collectief geheugen
In 1983 wordt al bij leven van Elisabeth Heuff een stichting in het leven geroepen, de Elisabeth-Heuff-Keuylaars stichting, die als doel heeft de werken te beheren en onder de aandacht te brengen. Jaap Nijstad is adviseur van de stichting en geldt als groot kenner van haar werk: ,,Ik ben kunsthistoricus en tijdens mijn studie had ik nog nooit van haar gehoord. Toen ik de collectie voor het eerst onder ogen kreeg, was ik verbluft. In twee woorden: integer en authentiek. Een geheel eigen herkenbare stijl.”
,,Daar is ze nooit van afgeweken. Je ziet geen enkele krampachtige poging om mee te drijven op een nieuwe stroming. Haar werk wint aan populariteit. Dat komt denk ik omdat het rust en sereniteit uitstraalt. Ik denk dat mensen daaraan in het jachtige huidige leven behoefte hebben. Ik denk wel dat het in onze regio meer aanslaat dan in bijvoorbeeld Amsterdam. Het verwijst naar een tijd die hier in het collectieve geheugen zit.”
Rob de Vries van KunstaanZ kijkt naar een aantal schilderijen van Elisabeth Heuff. © Ronald Hissink
De schildersezel en het palet van Elisabeth Heuff. De stoel waarop ze tijdens haar werk op zat staat ernaast. © Ronald Hissink
© Ronald Hissink
Landschap met hooimijt door Elisabeth Heuff. © Elisabeth Heuff – Kuylaars Stichting
TUBANTIA
door Peter Zandee, 2 augustus 2019
Schilderijen van Elisabeth Heuff in Grote Kerk Neede
NEEDE – In de Grote Kerk in Neede is deze zomer een bijzondere zomerexpositie te zien. Die toont schilderijen van de ooit in Neede woonachtige kunstenares Elisabeth Heuff (1910-1994). Een ‘weerzien’ na 25 jaar.
Vijfentwintig jaar na het overlijden van Elisabeth Heuff krijgt Neede tijdelijk de beelden terug zoals de bijzondere echtgenote van huisarts Han Heuff die in hun Needse jaren schilderde. Het eenvoudige boerenleven van de jaren 50 was een onafgebroken inspiratiebron voor de kunstenares in de doktersvrouw. De zorgelijke rimpels in de voorhoofden van boeren met hun grote ogen en hun handen als kolenschoppen zullen de aandachtige bezoekers van de expositie fascineren. Een simpel mandje met aardappels, een koffiemolen met een kopje koffie symboliseren de eenvoud en puurheid van het Achterhoekse boerenleven. ‘Elis Heuff’ signeerde ze haar werk vaak.
De in Nederlands-Indië geboren Elisabeth Kuylaars mocht van haar moeder niet naar de kunstacademie in Arnhem, maar werd verpleegster. In het Haagse Bronovo-ziekenhuis leerde ze haar latere man Han Heuff kennen, die daar arts was. Vanaf het middag van de jaren 30 woonde ze met haar man in Neede, die daar een echte plattelandspraktijk had. Nadat Han Heuff ziek werd, verhuisde zij naar Winterswijk. Later verruilde ze die Achterhoekse plaats voor Lochem, hoewel ze toentertijd steeds minder kon schilderen. Elisabeth Heuff-Kuylaars overleed in 1994.
Heuffs werk is deze zomer zowel in de Grote Kerk in Neede als in Herberg De Pol in Diepenheim te zien. Tot en met 21 augustus is de Grote Kerk elke woensdagmiddag open, van 14.00 tot 16.30 uur en natuurlijk tijdens de zondagochtenddiensten van 10.00 tot 11.30 uur.
Tijdens de Nationale Jam-markt in Neede op 21 augustus is de kerk open van 11.00 tot 17.00 uur. Vrijwilligers vertellen de bezoekers over de historie van de kerk en over wat er nog meer leeft in de protestantse gemeente. Grietje Hensens en Ab Heuvelink bespelen het orgel op de middagen dat de kerk open is.
TROUW
door Henny de Lange, 8 januari 2019
Boeren zoals vroeger klinkt idyllisch, maar het leven was zwaar
Elke week kiest Trouw uit een museum de blikvanger die we niet mogen missen.
Vandaag: Boereneenvoud in Bredevoort.
Nederlandse boeren moeten voor een duurzame landbouwtoekomst terug naar de jaren vijftig. Meer met de hand werken, weer trekpaarden inzetten. Dit bepleitte bioboer Meino Smit onlangs in zijn proefschrift. Benieuwd hoe het boerenleven er dan zou uitzien? Op de tentoonstelling ‘Boereneenvoud’ in de Koppelkerk in Bredevoort waan je je op het boerenland in de vijftiger en zestiger jaren. De landbouw was toen nog kleinschalig, melken en oogsten gebeurden met de hand en het landschap was nog onberoerd door ruilverkaveling.
Dat klinkt idyllisch maar het leven was zwaar, getuige alleen al de blikvanger van deze expositie: een boerin die op haar knieën aardappels aan het rooien is. Dat gebeurde met blote handen, want werkhandschoenen hadden deze keuterboertjes niet. Dat was pijn lijden, weet deze boerendochter uit eigen herinnering, als je krabbend in de aarde met de nagels hard over een aardappel raspte.
Uit de gemeenschap
Twee vrouwelijke schilders nemen je mee terug naar die tijd. Anders dan veel andere kunstenaars die voor een tijdje hun atelier in de (Rand)stad verlieten om het leven op het platteland vast te leggen, maakten deze vrouwen deel uit van de boerengemeenschap. Stien Eelsingh (1903-1964) woonde en werkte het grootste deel van haar leven in Staphorst. Elisabeth Heuff-Kuylaars (1920-1994), opgegroeid in Nederlands Indië, kwam rond haar achttiende naar Nederland waar ze met haar man, een huisarts, in Neede in de Achterhoek ging wonen.
Eelsingh moest als alleenstaande moeder van een dochter zelf in haar onderhoud voorzien. Hoewel ze import was, gescheiden en onkerkelijk, werd ze volledig geaccepteerd door de streng christelijke gemeenschap, vertelt haar dochter Margreet Frankot. “Dat kwam omdat ze zich aanpaste aan de mores in Staphorst. Ze hielp in het kader van de burenplicht mee met het hooien en hield zich aan de zondagsrust. En het werd gewaardeerd dat ze keihard werkte.” Eelsingh schilderde in een expressionistische stijl.
Heuff maakte door de praktijk van haar echtgenoot van dichtbij het sobere boerenleven in de Achterhoek mee. Ze was zeer betrokken, zegt haar dochter Marijke Heuff. Dat zie je ook af aan haar schilderijen: intieme taferelen van eenvoudige boerenmensen met doorgroefde koppen en grote handen.
Boereneenvoud, 11 jan. t/m 3 maart 2019 in de Koppelkerk, Bredevoort, open vrij/za/zo 11-17u.
TUBANTIA/ DE STENTOR
Herman Haverkate 10-01-19, 11:14
Kunstenares schilderde de eenvoud van het boerenleven in Oost-Nederland
EXPOSITIE/NEEDE – Ze is misschien wel het best bewaarde geheim van de Achterhoek: kunstenares Elisabeth Heuff uit Neede. Geboren in Nederlands-Indië, maar diep verbonden met de eenvoud van het boerenleven in Oost-Nederland. Een expositie 25 jaar na haar dood toont de tijdloze kracht van haar schilderijen.
Het moet zijn gebeurd op een stille landweg. Ergens in de omgeving van haar woonplaats Neede kwam haar een boer tegemoet. “Hij liep te wandelen in het land”, schrijft ze zelf. “Bij het passeren zegt hij: dag mevrouw, alles komt goed. Ik wist precies wat hij bedoelde. Zoals hij daar liep was hij een heilige met zijn waterblauwe ogen. Alles komt goed! In de wereld! Dat bedoelde hij. Het komt goed met de mensheid. Dat is de hoop, die straalt dwars door het lijden heen.”
Boeren: ze domineren het werk van Elisabeth Heuff-Kuylaars uit Neede (1910-1994). In een tijd waarin dat boerenleven voorgoed zou veranderen, schilderde ze de stille wereld van de Achterhoek. Meer dan tweehonderd schilderijen liet ze achter. Werk in de traditie van Van Gogh, de Vlaamse expressionisten en andere schilders van het boerenleven. Landschappen, portretten, stillevens, bewaard door de stichting die al bij haar leven werd opgericht.
“Mijn moeder voelde een diepe verbondenheid met de boeren in haar omgeving”, zegt dochter Marijke. “Ze zag ze zitten in de wachtkamer van mijn vader, huisarts in Neede. Boerinnen, soms nog met knipmuts op. Ze kwam uit een hele andere wereld, maar de eenvoud en puurheid van die mensen troffen haar zeer. Dat zie je ook in haar schilderijen terug, bijna op een mystieke manier. Het zijn veel meer dan simpele portretten. Achter die eenvoud schemert altijd iets groters, iets diepers. Dat kun je niet verwoorden, dat kun je alleen maar voelen.”
Achter op de motor
Ze is blij met de tentoonstelling. 25 jaar na haar dood wordt een selectie uit het werk van Elisabeth Heuff in de Koppelkerk van Bredevoort getoond naast schilderijen van die andere kunstenares van het boerenleven: Stien Eelsingh uit Staphorst. “Ze staan op dezelfde grond. Net als ik trouwens. Als kind speelde ik op de boerderijen in de omgeving. Mijn vader nam me vaak mee achter op de motor naar zijn patiënten. Ik ben uiteindelijk tuinfotograaf geworden en heb in mijn leven de meest bijzondere plekken gefotografeerd. Maar nog steeds gaat mijn hart echt open als ik ergens op een boerderij zo’n eenvoudige tuin zie waar een boerin of boer aan het werk is. Dat zijn beelden die ook mijn moeder altijd hebben geïnspireerd.”
Elisabeth Kuylaars werd geboren in Nederlands-Indië. De twee kanten in haar karakter zijn terug te vinden in haar ouders: het Brabants-Bourgondische van haar vader en de somberheid van haar moeder. Marijke Heuff herinnert zich de vrolijkheid en extravagantie van haar moeder, maar ook de depressieve buien. “Pas las kwam ik erachter dat die altijd te maken hadden met haar werk. Ze was fundamenteel onzeker. Als ze kritiek kreeg, begon ze direct aan zichzelf te twijfelen. Veel van vooral haar oudere werk is zo door haarzelf vernietigd. Haar kunst betekende ook een levenslange strijd.”
Op haar achttiende vertrok ze naar Nederland. Een studie aan de kunstacademie van Arnhem werd door haar moeder verhinderd. Elisabeth Kuylaars werd verpleegster en trof in het Haagse Bronovo Ziekenhuis de arts Han Heuff. Na hun huwelijk in 1934 vestigden ze zich in Neede. Han werd er huisarts en Elisabeth kreeg alle ruimte om zich alsnog te ontplooien als kunstenares in een wereld waarin ze zowel een vreemde was als een zielsverwant van de lokale, overwegend boerenbevolking.
Uit de toon
“Hoewel ze mooi was, moest ze niets hebben van het societyleven. Daar voelde ze zich niet thuis. Haar hart lag bij de boeren. Met haar lange broek en roodgeverfde lippen viel ze tegelijk uit de toon. We woonden naast de school. Vanaf de speelplaats zag je haar soms lopen in de tuin. ‘Die heeft van de jampot gesnoept’, zeiden de kinderen dan. Ik schaamde me dood. Eens maakte ze een kanariegeel vest voor me. Prachtig, maar ik wilde gewoon dezelfde kleren als al die andere kinderen.”
Kritiek van een collega leidde in de jaren 50 tot een omslag in haar werk. Het fijnschilderen van de eerste jaren maakte plaats voor een meer elementaire schildertechniek. Aardse, primitieve doeken. Van boeren en boerinnen vooral. Goed volk, harde werkers. Altijd op ongeveer hetzelfde formaat weergegeven: midden in het vlak, met handen als kolenschoppen en grote, uitpuilende ogen. Meer melancholisch zijn de landschappen: heidevelden, geploegde akkers, boerderijen , een kerktoren in het land. Beelden van een Achterhoek zoals die in haar tijd nog bestond, maar die tegelijk in snel tempo werd uitgewist.
Openbaring
Ook het leven van Heuff zelf doofde langzaam uit. Vanwege de ziekte van haar man woonde ze korte tijd in Winterswijk. De laatste jaren van haar leven bracht ze door in Lochem. Fysieke problemen maakten het steeds moeilijker om nog te schilderen.
Met de nieuwe tentoonstelling staat haar werk opeens weer in de schijnwerpers. Tot vreugde van de stichting onder voorzitterschap van Gerthe Lamers uit Lochem, de vrouw van een huisarts net als Heuff zelf. “Ik heb het geluk gehad haar nog bij leven te kennen. De eerste ontmoeting was een openbaring. De puurheid van haar werk heeft diepe indruk op mij gemaakt. Boeren, een schaal met appels, het dagelijks brood: Elisabeth opende mij de ogen voor de schoonheid van gewone dingen. Haar schilderijen stralen uit wat die boer op die landweg tegen haar zei: dat het goed komt met de wereld, dwars door al het lijden heen.”
Publicaties, waarin het werk van Elisabeth Heuff – Kuylaars aan de orde komt.
Het boek ‘100 jaar beeldende kunst in Neede’ bevat werk van Albert Hemelman, John ter Reehorst, Elisabeth Heuff, Maria Bonnet, Chris Overbeke, Anton ter Braak en kunstkring de Benneker. Dit boek is uitgegeven door de Historische Kring Neede.
Achterhoekse kunstenaars
Een uitgave van het Staring Instituut in Doetinchem.
Inleiding door kunsthistoricus Jaap Nijstad bij de opening van de expositie met schilderijen van Elisabeth Heuff – Kuylaars in het Kulturhus te Laren (G) op zondag 15 september 2013.